Ef við líkjum samfélaginu við líkamann...

Ef samfélagið væri einstaklingur
Ef við líkjum samfélaginu við líkamann að þá eru peningarnir eins og blóðið í æðunum sem flytur súrefni og næringu um kerfið þ.e. vörur og þjónustu. Við erum meira og minna hætt að nota seðla og höfum tekið upp á því að nota færslur í tölvukerfum. Með internetinu höfum við nú beinan aðgang að bankareikningunum okkar og þurfum ekki bankabækur. Þegar við hugsum um peninga höfum við hinsvegar peningaseðla í huga. Peningar verða meir og meir að óhlutlægu (abstract) fyrirbæri fyrir okkur eftir sem áður. Hafðu í huga að peningar og verðmæti eru ekki sami hluturinn. Peningar eru flutningsmiðill verðmæta þeir eru ekki verðmætin sjálf.

Verðbólga er því virk þegar minni næring og súrefni berst í hverjum líter af blóði ef svo má segja. Blóðið verður útþynnt, minna fæst fyrir hverja krónu. Hækka þarf blóðþrýstinginn og/eða auka blóðmagnið (gleymum okkur samt ekki í læknisfræði hérna). Þegar hlutirnir virka rétt eykst peningamagn í umferð í heilbrigðu hlutfalli við vöxt hagkerfisins.

Hvernig verður virðisaukinn í samfélaginu að nýjum peningum?
Bankar hafa þá sérstöðu í hagkerfinu að mega lána peninga án þess að eiga þá til strangt til tekið. Þar sem peningar eru núorðið aðeins bókhaldsfærslur í tölvu og skuldaviðurkenningar í skjalaskápum, lána bankar út á eigið fé og innlánin sín mörgum sinnum (þar að auki taka þeir lán hjá öðrum bönkum sem og hjá Seðlabankanum en þetta er bara viðbót við önnur innlán). Í samvinnu við seðlabankann og með hinum bönkunum er peningamagn í umferð eins og fljót sem er í sírennsli innan og á milli lánastofnana. Peningaseðlar, ein af skuldaviðurkenningum ríkissjóðs eru aðeins í mjög litlum mæli í umferð. Peningar í umferð enda því að mestu í formi innlána á bankareikningum. Innlánin og eigið fé gefa bönkunum vogarafl til útlána. Lausafjárskylda og bindiskylda takmarka þetta vogarafl. Stýrivextir eiga að draga úr eftirspurn eða örva útlán (sjá meira um þetta hér af vísindavef HÍ ).

Bankar þurfa að gæta þess að eiga nægt hlutfall lausafjár á móti útlánum (5% - 7%) til að mæta hugsanlegum úttektum hverju sinni. Í hnotskurn þýðir þetta að þeir geta margfaldað þann vaxtamun sem er á innlánum og útlánum. Þeir sem kunna skil á því hvernig peningakerfin virka og hvernig bankar hafa aðstöðu til útgáfu nýs fjármagns út á skuldaviðurkenningar hafa engan áhuga á að almenningur skilji hvernig peningakerfið hefur þróast í gegn um aldirnar og hvernig afmarkaður hópur fólks hefur tögl og haldir hvað varðar auð þjóðanna. Stjórnmálamenn eru því miður strengjabrúður þessa hóps hvort sem þeir vita það eða ekki.

Starfsfólk bankanna er almennt ekki meðvitað um hvernig peningarnir verða til í þeirra kerfum. Hagfræðingarnir í seðlabankanum og hagfræðingar greiningadeildanna þekkja hinsvegar vel hvernig þetta virkar. Þ.e.a.s. hvernig bankar geta dregið virðisaukningu úr kerfinu nánast að eigin geðþótta. Það eina sem takmarkar bankana er virðisaukageta hagkerfisins. Megin þorri virðisauka samfélagsins endar í eigu bankanna vegna þess að þeir hafa frjálsar hendur með útgáfu nýs fjármagns þ.e. ef það er eftirspurn. Það er því rétt að segja að bankarnir búi til peninga en skuldarinn býr til verðmæti. Meirihluti þessara verðmæta endar í eigu bankans í raun.

Hefur þú velt fyrir þér af hverju bankar vaxa svo hratt sem þeir gera? Hvernig stendur á því að eigin fé bankanna margfaldast árlega? Fáir virðast velta fyrir sér hvaðan þetta fé kemur. Þetta er í raun ekki alvöru fé, þessir peningar eru loforð um framtíðina. Skuldarinn gaf þetta loforð og leggur verðmæti í eigum eða tíma sínum að veði. Ef verðmætasköpunin er t.d. eitt stykki íbúð eignast bankinn jafnvirði lánsins á X árum auka vaxtanna mínus verðbólga. Þegar við höfum verðtryggingu getur bankinn fengið margfallt virði íbúðarinnar út úr dæminu þ.e. eins og verðtryggingin er reiknuð hjá okkur. Bankinn lagði ekki fram eigin fé eða fé innlánseiganda nema að mjög takmörkuðu leiti. Nei hann tók peningana úr sameiginlega virði gjaldmiðilsins sem notaður er.

Erlendur gjaldeyrir
Af ofangreindri ástæðu kalla Hagsmunasamtök heimilanna hin svokölluðu minntkörfulán til íbúðakaupa, gjaldeyristryggð lán. Erlend lán eru mikið rangnefni á þessum lánum og leiðir til misskilnings. Lánin voru greidd út í IKR en bankinn tók aðeins að láni það sem var nauðsynlegt til að halda uppi lausafjárskyldu sinni. Peningarnir fóru í umferð í íslenska hagkerfinu og tendruðu undir verðmætasköpun af ýmsu tagi en einnig spákaupmennsku. Spákaupmennskan yfirtók verðmætasköpunina og það endar alltaf illa fyrir einhvern (í þessu tilfelli með fasteignir, land, hlutabréf og kvóta).

Þeir bankar sem hafa hrunið síðasta árið hérlendis og erlendis eru ekki að fara í þrot vegna þess að umhverfið sé svo óhagstætt. Stefna banka var sett af hagfræðingum sem stóðu í þeirri trú og gera enn að bankar skapi verðmæti í sjálfu sér. Að peningarnir búi til verðmæti einhvernvegin af sjálfsdáðum. Þetta hefur aldrei verið rökstutt fyllilega en af þessum hugsunarhætti er sprottin ný fræðigrein sem þeir kalla fjármálaverkfræði. Búnir voru til lánapakkar sem þurrkuðu út allt gegnsæi. Lánapakkarnir gengu kaupum og sölum eins og um alvöru varning væri að ræða. Þetta voru framtíðarloforð frá fólki sem gat ekki staðið við skuldbindingar sínar, plötuð inn á fólk af starfsmönnum í afneitun innan fjármálastofnananna.

Alvöru verðmætasköpun þ.e. umfram þjónustuhlutverk sitt við greiðslumiðlun, er engin í bönkunum. Þeir framleiða ekkert nýtt, það er engin bein virðisaukning í gangi. Þeirra hlutverk er að halda blóðrásinni gangandi svo það komist næring og súrefni til vöðva hagkerfisins. Gerum ekki lítið úr því hlutverki en næringin og súrefnið þ.e. vörur og þjónusta koma frá vinnandi fólki í samfélaginu. Þeir eru hluti af gangverkinu eins og allt hitt í hagkerfinu nema hvað þeir hafa þá sérstöðu að geta "prentað peninga". Þessi útgáfustarfsemi á nýju fjármagni er útþynning á gjaldmiðlinum ef hún er of mikil.

Sérstaða bankastarfsemi er því mikilvæg. Það er alveg spurning hvort þeir eigi að vera reknir af einkaaðilum. Í það minnsta ef það er gert þarf að hafa afar strangt regluverk um þá hvort sem ríkið rekur þá eða einkaaðilar. Takmarka þarf sjálftöku þeirra mjög strangt og virðisaukninguna sem þeir draga út úr hagkerfinu þarf í raun að endurskoða. Hún ætti að vera samfélaginu sjálfu til hagsbóta en ekki útvöldum einstaklingum. Færi þessi virðisaukning í meira mæli til samneyslunnar væri hægt að minnka aðra skattheimtu. Sannleikurinn er nefnilega sá að þetta er skattheimta en ekki í þágu almennings heldur eigenda bankanna.

Hvað gera vextir fyrir okkur?
En af hverju eru þá vextir á fjármagni? Vextirnir eru í raun ekki aðal virðisauki bankanna þó svo við séum látin halda það. Þeir standa undir kostnaði bankanna en vextirnir eru fyrst stýritæki til að beina fjármunum í arðbærustu verkefnin og þeir stemma stigu við rýrnun höfuðstóls (háir vextir leiða til verðbólgu en það er önnur saga). Annaðhvort þurfum við að hafa her af fólki sem vegur og metur arðsemi hvers verkefnis eða við setjum ábyrgðina á þann sem fær peningana. Það hefur reynst farsælast að láta þann sem tekur lánið bera ábyrgðina. Það leiðir almennt til þess að þeir hugsa sig vel um áður en þeir taka lánið. Því fer þó fjarri að þetta sé algilt eins og dæmin sanna. Þetta virkar að því gefnu að lántakinn hafi góðar upplýsingar um framtíðarhorfur og þokkalegt jafnvægi og stöðugleiki ríki í hagkerfinu.

Afskriftir lána í bönkum er þó nokkur. Mundu að afkriftirnar eru ekki af alvöru eignum heldur tölvufærslu. Þetta er því færsla í tölvukerfinu en eftir sem áður er afskriftin að vissu marki á kostnað samfélagsins því hún rýrir trú á framfarir og dregur úr vilja annarra til að standa við sínar skuldbindingar. Þetta er kostnaður okkar við framfarir og viðurkenning á að við gerum mistök. Margt gengur upp og þar verða til ný verðmæti en sumt gengur ekki upp og samfélagið tekur á sig smá kostnað við tilraunina í formi óarðbærra vinnustunda þeirra sem lögðu af mörkum. Tap bankans er hinsvegar langt frá því að vera eins svakalegt og bankamenn vilja vera láta. Það er að mestu andlegt tap sem birtist í visnuðu trausti ofl.

Erlend viðskipti
Ofangreint hefur miðast við að gefa mynd af hagkerfinu og hlutverki bankanna án þess að taka tillit til erlendra viðskipta. Hagkerfið okkar er algjörlega háð erlendum viðskiptum. Við skiptumst á vörum og þjónustu í miklum mæli við önnur hagkerfi og erum hluti af heims-hagkerfinu. Við höfum almennt ekki haft getu til að gefa út nýtt fjármagn í öðrum gjaldmiðlum... ja fyrr en við fórum út í bankastarfsemi í útlöndum. Stjórnendur bankanna stóðust ekki prófið og við fáum ekki annað tækifæri fyrr en eftir tugi ára kannski. Íslensku bankarnir sólunduðu þeim peningum og þeirri ábyrgð sem þeim var treyst fyrir. Aðrir bankar erlendis gerðu það líka en það er engin afsökun. Hvaða bankar lifðu þetta af? Þeir sem áttu nægt lausafé í eigin fé og tóku það ekki að láni frá öðrum. Þeir gátu staðið við skammtímaskuldbindingar sínar. Tæknilega fóru mun fleiri bankar á höfuðið en þeim var mörgum bjargað af stjórnvöldum. Af hverju bönkum er bjargað er erfitt að svara. Af hverju eru þessar stofnanir ekki gerðar upp eins og önnur fyrirtæki þegar þau fara í þrot? Verð að viðurkenna að ég kann ekki svar við þessu að svo stöddu.

Hvaða lærdóm getum við dregið af því sem hefur gerst?
Eigum við að leyfa einkabanka yfir höfuð? Fyrst útgáfa nýs fjármagns í IKR fer fram í bönkunum getum við sett arðinn af þeim gjörning í hendurnar á einkaaðilum? Okkur var lofað að eignaraðild bankanna yrði dreifð. Þetta loforð var svikið af xD og xB með Davíð Oddson í broddi fylkingar. Ef marka má frásagnir þeirra sem komu við sögu í þessu ferli var stefnubreytingin ákvörðun DO upp á hans eindæmi. Spurningin er því, getum við treyst stjórnmálamönnum til að fara með ákvörðunarvald yfir bankastarfsemi?

Það eru engin teikn á lofti um það að stjórmálamönnum sé treystandi fyrir bankastarfsemi. Saga þeirra hvað þetta varðar er afleit. Nú ef hvorki einkaaðilum og stjórnmálamönnum er treystandi hvað gerum við þá? Getur það verið að fólkið þurfi að stofna sína eigin peningastofnun? Stofnun sem stjórnmálamenn hafa engin völd yfir og einkaaðilar ekki heldur. Er hægt að stofna félag sem er í eigu íslendinga sjálfra. Félag sem allir íslendingar eru hluthafar í. Félag þar sem þjóðin sjálf kýs sér stjórnendur. Félag þar sem þjóðin sjálf ákveður laun stjórnenda og regluverkið. Bankar lifa af útlánum peninga. Ef enginn tekur lán hjá bönkunum verður enginn vöxtur í peningakerfinu.

Við skulum lítillega líta á þau mistök sem einkarekið bankakerfi gerði með fulltingi stjórnmálamanna:

Óheft útlánaþensla leiddi til:
Ruðningsáhrifa banka í atvinnulífinu.
Þenslu á fasteignamarkaði, lóða og landmarkaði auk yfirveðsetningu kvóta
Launaskriðs og óvinnandi samkeppni fyrir atvinnulífið um stjórnendur og annað starfsfólk
Almennrar verðbólgu

Bankamenn keyra um á flottustu bílunum, eiga fínustu fasteignirnar, auðugustu lífeyrissjóðina og fara í dýrustu ferðirnar á fyrsta farrými. Þetta eru allt forréttindi sem þeir telja sjálfsögð. Allt forréttindi sem byggð eru á striti annarra og viðgengnu mati á mikilvægi titla. Bankamenn framleiða ekkert nýtt í raun. Þeirra hlutverk er að stunda greiðslumiðlun, pumpa blóðinu um æðar hagkerfisins, vega og meta verðmæti og áhættu o.s.frv. Við látum eins og forréttindi þeirra sé sjálfsögð. Þau eru varin af löggjafanum með lögum um fjármálastarfsemi.

Hvað erum við að hugsa? Já það er vandamálið. Við höfum ekkert verið að hugsa um þetta. Við látum í raun reka á reiðanum. Við kjósum sömu kjánana aftur og aftur. Sérhagsmunapotara auðmanna. Menn sem hafa verið blindaðir af glitri demantanna á Cartier úrunum þeirra og glansandi eðalvögnum. Við erum búin að koma upp heilli stétt af fjármálaspekúlöntum sem reyna að selja endalausa fjármálagjörninga í nýjum búningum og fá beinlínis bónusa fyrir óráðsíu í útlánum. Meirihlutinn af þessu fólki gæti verið að vinna önnur störf og verið samfélaginu að gagni. Það gæti verið að kenna, hjúkra, hanna, stunda búskap eða framleiða aðrar vörur og/eða þjónustu. Eitthvað sem einhverjum þykir einhvers virði.

Það er offramboð af fjármálaþjónustu í landinu. Ríkið ætlar að nota eigið fé íbúðaeigenda til að fjármagna endurreisn bankanna þriggja. Það á ekki að gefa krónu eftir.


Ólafur Garðarsson